โรคซึมเศร้าไม่ได้ส่งผลกระทบเพียงแค่ด้านอารมณ์เท่านั้น แต่มีผลต่อสมองโดยตรง โดยเฉพาะสมองส่วน "ฮิปโปแคมปัส" (Hippocampus) ส่วนสำคัญที่เกี่ยวข้องกับระบบความจำ งานวิจัยล่าสุดพบว่า โรคซึมเศร้าอาจทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลง ส่งผลให้มีปัญหาด้านความจำและการเรียนรู้ แล้วเราจะป้องกันหรือชะลอปัญหานี้ได้อย่างไร? มาหาคำตอบไปพร้อมกัน

ฮิปโปแคมปัสคืออะไร และสำคัญอย่างไร?

ฮิปโปแคมปัส (Hippocampus) เป็นโครงสร้างสมองขนาดเล็กที่อยู่บริเวณฐานสมองด้านล่างส่วนกลาง แม้จะมีขนาดเล็ก แต่ฮิปโปแคมปัสมีความสำคัญอย่างมากต่อระบบความจำและการเรียนรู้ของมนุษย์

บทบาทของฮิปโปแคมปัส

ฮิปโปแคมปัสเป็นส่วนหนึ่งของระบบลิมบิก (Limbic System) ซึ่งเป็นระบบที่ควบคุมเกี่ยวกับ

• อารมณ์
• ความจำ
• ความรู้สึก
• ความเครียด

เมื่อฮิปโปแคมปัสทำงานผิดปกติหรือฝ่อลง จะส่งผลกระทบโดยตรงต่อความสามารถในการจดจำและเรียนรู้สิ่งใหม่ ๆ ได้

ความเชื่อมโยงระหว่างโรคซึมเศร้ากับฮิปโปแคมปัสที่ฝ่อลง

นายแพทย์ธีรนันท์ มิตรภานนท์ จิตแพทย์และผู้อำนวยการโรงพยาบาลแพทย์รังสิต อธิบายว่า โรคซึมเศร้ามีความเชื่อมโยงโดยตรงกับการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัส โดยมีกลไกดังนี้

กลไกที่ทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลง

1. เมื่อเรามีภาวะซึมเศร้า ร่างกายจะหลั่งฮอร์โมนความเครียดออกมา
2. ฮอร์โมนเหล่านี้ไปกระตุ้นต่อมต่างๆ ทำให้การทำงานของสมองเกิดความรวนเร
3. เกิดการอักเสบและความเครียดในสมอง ส่งผลให้ฮิปโปแคมปัสเริ่มเสื่อมและฝ่อลง
4. เมื่อฮิปโปแคมปัสฝ่อลง จะยิ่งทำให้การทำงานของสมองรวนเรมากขึ้น
5. ส่งผลให้อาการซึมเศร้าและวิตกกังวลเพิ่มมากขึ้น รวมถึงมีปัญหาด้านความจำร่วมด้วย

จากการศึกษาพบว่า ผู้ที่เป็นโรคซึมเศร้าอาจมีฮิปโปแคมปัสฝ่อลงประมาณ 8 - 10% ซึ่งส่งผลกระทบต่อการทำงานของสมองโดยตรง

ฮิปโปแคมปัสที่ฝ่อลงสามารถฟื้นฟูกลับมาได้หรือไม่?

คำถามที่หลายคนสงสัยคือ เมื่อฮิปโปแคมปัสฝ่อลงแล้ว จะสามารถกลับมาเป็นปกติได้หรือไม่? คำตอบคือ แม้จะมีวิธีการกระตุ้นการเจริญเติบโตของสมอง แต่ไม่สามารถทำให้ฮิปโปแคมปัสกลับมาเท่าเดิมได้ 100%

โรคซึมเศร้าซ้ำหลายครั้งยิ่งทำให้สถานการณ์แย่ลง

หากเป็นโรคซึมเศร้าครั้งแรก และได้รับการรักษาอย่างเหมาะสม อาจช่วยชะลอการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัสได้ แต่หากมีอาการซึมเศร้าซ้ำหลายครั้ง ฮิปโปแคมปัสจะยิ่งฝ่อลงเรื่อย ๆ และส่งผลกระทบต่อความจำมากขึ้น

โรคซึมเศร้าในคนรุ่นใหม่: ทำไมพบมากขึ้นในวัยหนุ่มสาว?

ในอดีต โรคซึมเศร้ามักพบในผู้ที่มีอายุประมาณ 45 ปีขึ้นไป แต่ปัจจุบันพบว่ามีผู้ป่วยซึมเศร้าที่อายุน้อยลง โดยเฉพาะในช่วงอายุ 20 กว่า ๆ มากขึ้น

ปัจจัยที่ทำให้คนรุ่นใหม่เป็นโรคซึมเศร้ามากขึ้น

• ไลฟ์สไตล์การใช้ชีวิตที่เร่งรีบและมีความกดดัน
• ความเครียดจากการทำงานและการแข่งขันในสังคม
• รูปแบบการนอนที่ไม่เป็นเวลา
• การปฏิสัมพันธ์ทางสังคมที่ลดลง
• สถานการณ์โควิด-19 ที่ทำให้หลายคนต้องแยกตัวจากสังคม

นอกจากโรคซึมเศร้า อะไรอีกบ้างที่ทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลง?

ไม่เพียงแต่โรคซึมเศร้าเท่านั้นที่ส่งผลต่อฮิปโปแคมปัส ยังมีปัจจัยอื่น ๆ ที่ทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลงได้

ปัจจัยที่ทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลง

1. ความเครียดเรื้อรัง: แม้ไม่ได้เป็นโรคซึมเศร้า แต่ความเครียดเรื้อรังระยะยาวก็สามารถทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลงได้ แม้จะไม่รุนแรงเท่ากับโรคซึมเศร้า
2. โรคสมองเสื่อม: โดยเฉพาะโรคอัลไซเมอร์ ซึ่งจะทำให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลงอย่างมาก
3. ความวิตกกังวลเรื้อรัง: การกังวลเป็นประจำส่งผลต่อการทำงานของสมองและฮิปโปแคมปัส
4. อายุที่เพิ่มขึ้น: เมื่ออายุมากขึ้น สมองรวมถึงฮิปโปแคมปัสก็จะเริ่มฝ่อลงตามธรรมชาติ

วิธีสังเกตว่าฮิปโปแคมปัสกำลังมีปัญหา

หากคุณสงสัยว่าตัวเองหรือคนใกล้ชิดอาจมีปัญหาเกี่ยวกับฮิปโปแคมปัส สามารถสังเกตอาการเบื้องต้นได้ดังนี้

สัญญาณเตือนของปัญหาฮิปโปแคมปัส

• มีการเปลี่ยนแปลงทางอารมณ์ เช่น หงุดหงิดง่ายขึ้น
• ควบคุมอารมณ์ (EQ) ได้ยากขึ้น
• มีปัญหาด้านความจำและการเรียนรู้
• ขาดสมาธิในการทำงานหรือกิจกรรมต่างๆ
• มีอาการซึมเศร้าหรือวิตกกังวล

หากพบอาการเหล่านี้ ควรปรึกษาแพทย์เพื่อรับการวินิจฉัยและรักษาตั้งแต่เนิ่นๆ

วิธีดูแลและป้องกันไม่ให้ฮิปโปแคมปัสฝ่อลง

มีวิธีหลายอย่างที่สามารถช่วยดูแลสุขภาพสมองและชะลอการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัสได้

1. ออกกำลังกายอย่างสม่ำเสมอ

การออกกำลังกายเป็นวิธีที่ดีที่สุดในการรักษาโรคซึมเศร้าและช่วยป้องกันการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัส งานวิจัยยืนยันว่าการออกกำลังกายมีความสำคัญอย่างมากในกระบวนการรักษา

2. รับประทานอาหารที่มีประโยชน์ต่อสมอง

• หลีกเลี่ยงอาหารแปรรูป อาหารทอด และของหวานจัด
• รับประทานอาหารที่มีโอเมก้า-3 เช่น ปลาทะเลน้ำลึก
• รับประทานดาร์กช็อกโกแลต (ที่มีโกโก้เข้มข้น ไม่หวานมาก)
• รับประทานผลไม้ตระกูลเบอร์รี่ต่าง ๆ

3. ฝึกสมาธิและการผ่อนคลาย

การฝึกจิตใจผ่านการทำสมาธิแบบ Mindfulness เป็นวิธีที่มีประสิทธิภาพในการลดความเครียดและช่วยป้องกันการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัส โดยไม่จำเป็นต้องนั่งสมาธิเป็นเวลานาน เพียงแค่

• หาเวลาสั้น ๆ วันละ 10-15 นาที ในการนั่งสมาธิ
• ระหว่างวัน หายใจลึก ๆ และกลับมาอยู่กับปัจจุบันเป็นพัก ๆ
• ไม่จำเป็นต้องเพ่งหรือพยายามมาก เพียงแค่ปล่อยให้ร่างกายผ่อนคลาย

4. เข้าสังคมและมีปฏิสัมพันธ์กับผู้อื่น

การพบปะผู้คนและมีปฏิสัมพันธ์แบบพบหน้ากัน (ไม่ใช่แค่ผ่านโซเชียลมีเดีย) มีความสำคัญมากต่อสุขภาพสมอง โดยเฉพาะสำหรับผู้ที่มีภาวะซึมเศร้า การพูดคุย หัวเราะ และทำกิจกรรมร่วมกันเป็นเสมือนการบำบัดกลุ่มอย่างหนึ่ง

วิธีช่วยเหลือผู้ที่มีภาวะซึมเศร้า

หากคุณมีคนใกล้ชิดที่กำลังเผชิญกับภาวะซึมเศร้า นี่คือวิธีที่คุณสามารถช่วยเหลือได้

สิ่งที่ควรทำ

• รับฟังอย่างตั้งใจ โดยไม่พยายามแก้ปัญหาทุกอย่าง
• ใช้คำถามเพื่อให้เขาได้ระบายความรู้สึก
• ชวนออกกำลังกายหรือทำกิจกรรมร่วมกัน
• ชวนเข้าสังคมและพบปะผู้คน
• แก้ไขปัญหาที่สามารถแก้ไขได้ง่าย ๆ

สิ่งที่ไม่ควรทำ

• ไม่ควรทำจิตบำบัดเอง หรือพยายามขุดคุ้ยปัญหาลึกๆ (ปล่อยให้เป็นหน้าที่ของจิตแพทย์)
• ไม่ควรแสดงความสงสารมากเกินไป
• ไม่ควรเพิ่มความเครียดโดยการถามคำถามที่ทำให้เกิดความกดดัน

สรุป: โรคซึมเศร้ากับฮิปโปแคมปัส

โรคซึมเศร้าไม่เพียงส่งผลกระทบต่ออารมณ์เท่านั้น แต่ยังส่งผลโดยตรงต่อสมองส่วนฮิปโปแคมปัส ซึ่งเกี่ยวข้องกับความจำและการเรียนรู้ การฝ่อลงของฮิปโปแคมปัสอาจไม่สามารถฟื้นฟูให้กลับมาเหมือนเดิมได้ 100% แต่เราสามารถชะลอการฝ่อลงและป้องกันปัญหาได้ด้วยการออกกำลังกาย รับประทานอาหารที่มีประโยชน์ ฝึกสมาธิ และมีปฏิสัมพันธ์ทางสังคม

การตระหนักถึงความสำคัญของสุขภาพจิตและการป้องกันโรคซึมเศร้าตั้งแต่เนิ่นๆ จะช่วยป้องกันการฝ่อลงของฮิปโปแคมปัสและลดความเสี่ยงของปัญหาความจำเสื่อมในอนาคตได้

อ่านเนื้อหาที่เกี่ยวข้อง

• โรคซึมเศร้า เรื่องที่ไม่ควรมองข้าม
• โยคะเยียวยาจิตใจคลายซึมเศร้า
• ซึมเศร้าทำอย่างไรดี ?
• อาหารต้านเศร้า
• ถามตอบทุกข้อสงสัยเกี่ยวกับโรคซึมเศร้า

ชมย้อนหลังรายการ "วันใหม่วาไรตี้" ในช่วง "รู้ทันกันได้" ได้ที่ www.thaipbs.or.th/RuTanKanDai