พบหลักฐาน
ตลอดเส้นทางทัศนศึกษาโบราณสถานสำคัญในลพบุรี ที่ผู้เข้าร่วมโครงการศึกษาหลักฐานธรรมประกอบไปด้วยครูในพื้นที่และภายนอก พบวัตถุธรรมมากมายที่เกี่ยวเนื่องด้วยศาสนาพร้อมจารึก ช่วยเสริมความเข้าใจประวัติศาสตร์เมืองลพบุรี ในฐานะดินแดนศูนย์กลางพระพุทธศาสนายุคแรก มีคำสอนของพระพุทธเจ้าเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวมาไม่น้อยกว่า 1,500 ปี
แม้เพิ่งปรากฎชื่อวัดสิริจันทรนิมิตรวรวิหาร หรือวัดเขาพระงาม ตามประวัติการสร้างเพียง 100 ปี จากดำริของพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ จันทร์ สิริจันโท คราวฉลองสัมพุทธชยันตี ปีพุทธศักราช 2455 แต่ก็พบหลักฐานร่วมสมัยทวารวดี เนื่องจากสถาปนาขึ้นจากวัดร้างเก่าแก่ สะท้อนศรัทธายาวนานของพุทธศาสนิกชน
"วัดเขาพระงามเป็นตัวอย่างของวัดที่สร้างจากศรัทธาและพระสงฆ์ที่ชอบด้วยธรรมของพระพุทธองค์ ปัจจุบันการนับถือศาสนาของคนมันเพี้ยนไปเยอะ เข้าไม่ถึงหลักธรรม เราก็มาศึกษาว่าที่จริงแล้วพระพุทธเจ้าท่านตรัสรู้อะไร" ภูธร ภูมะธน ประธานชมรมอนุรักษ์โบราณวัตถุสถานฯ จ.ลพบุรี
หลักฐานธรรมยุคแรกพบใน 4 เมืองโบราณของลพบุรีค่ะ ถ้าเทียบกับพื้นที่ปัจจุบันก็คืออยู่ในอำเภอเมืองลพบุรี อำเภอท่าหลวงอำเภอบ้านหมี่ และอำเภอโคกสำโรง ซึ่งพบทั้งจารึกโบราณและสัญลักษณ์ที่แสดงถึงแก่นธรรมที่พระพระพุทธองค์ทรงค้นพบเมื่อ 2600 ปีที่แล้ว ซึ่งการมาตามรอยพระพุทธศาสนาของครู อาจารย์และผู้นำท้องถิ่นในวันนี้ ก็เท่ากับเป็นการทำความเข้าใจกับแก่นธรรมที่คนในดินแดนพุทธศาสนาได้ศึกษาเมื่อพันกว่าปีที่แล้วค่ะ
พบทั้งจารึกโบราณอักษรปัลลวะและอักษรเทวนาครี ภาษาบาลีและสันสกฤต มีอายุอยู่ในพุทธศตวรรษที่ 12-14 หรือในยุคแรกเริ่มประดิษฐานพระพุทธศาสนาในประเทศไทย ถือว่าเก่าแก่ที่สุดร่วมสมัยกับเมืองโบราณนครปฐม เมืองกำแพงแสน และเมืองอู่ตะเภา จังหวัดชัยนาท แม้หลักฐานหลักธรรมที่พบส่วนใหญ่จะแตกหักไม่สมบูรณ์ แต่ข้อธรรมในจารึกก็แสดงให้เห็นว่าชุมชนที่เคยอาศัยบริเวณนี้ให้ความสำคัญและเข้าใจในหลักพุทธศาสนา
"มาที่วัดแห่งนี้ เราก็รู้ว่าสร้างจากสถานที่เก่าทรุดโทรมที่ทำนุบำรุงขึ้นมาใหม่จากศรัทธา ฉลองพุทธชยันตี และได้พิจารณาอย่างหลักปฏิจจสมุปบาทที่เห็นว่าเพราะเหตุนั้นจึงมีเหตุนี้" ธงชัย ลิขิตพรสวรรณ ผู้ร่วมโครงการศึกษาหลักฐานธรรมยุคแรกฯ
"เราก็ได้เห็นประวัติศาสตร์เมืองลพบุรีในอีกมุมหนึ่ง ที่แต่เดิมเราคิดแค่ว่าเป็นเมืองทหาร จริงๆ แล้วก็เป็นดินแดนพระพุทธศาสนามายาวนานด้วย ถ้าสอนเด็กอาจจะยาก แต่อย่างน้อยเราอาจจะกระตุ้นให้เขาเห็นว่ารากของเราคือพระพุทธศาสนา ที่จะนำชีวิตไปสู่ความสุขได้" ไอลดา ศราทธทัต ผู้ร่วมโครงการศึกษาหลักฐานธรรมยุคแรกฯ
"หลักฐานทำที่พบในลพบุรีถือว่าเก่ามาก ร่วมๆ ยุคกับพม่าที่ตอนนี้ประกาศว่าพบหลักฐานที่เก่าที่สุด ที่เป็นการทำให้เห็นแก่นธรรมที่แท้จริงของพระพุทธองค์" ศ.ผาสุข อินทราวุธ ผู้ศึกษาวิจัยหลักฐานโบราณคดียุคทวารวดี
จารึกคาถาอริยสัจจและปฏิจจสมุปบาทอย่างย่อ เรียกกันว่า คาถาเยธัมมา มีถิ่นกำเนิดจากอินเดีย ในไทยพบที่พระมหาสถูปโบราณ พระปฐมเจดีย์ ช่วง 50 ปีหลังยังมีการค้นพบและศึกษาประวัติศาสตร์ผ่านหลักฐานหลักธรรมมากขึ้น แต่ยังมีผู้เชี่ยวชาญภาษาอ่านจารึกโบราณได้ไม่มาก จึงยังเป็นอุปสรรคสำคัญ
ก่อนงานทำบุญเมืองลพบุรี ที่จัดต่อเนื่องในวัดพระศรีรัตนมหาธาตุมากว่า 10 ปี ชมรมอนุรักษ์โบราณวัตถุสถานและสิ่งแวดล้อมจังหวัดลพบรี และสำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏเทพสตรี ร่วมกันจัดโครงการเผยแพร่ความรู้ทางศาสนาผ่านการสัมมนาเชิงวิชาการ ตลอดจนเรียนรู้จากแหล่งโบราณคดีที่ค้นพบหลักฐานยุคแรก จุดประกายการศึกษาหลักธรรมแท้จริงที่พระพุทธเจ้าทรงตรัสรู้ เพื่อคงความหมายของพระพุทธศาสนา ศรัทธาร่วมในดินแดนสุวรรณภูมิ