ข่าวไทยพีบีเอส ได้ร่วมฉลองพุทธชยันตี ด้วยการทบทวนสิ่งที่พระพุทธเจ้าสอนไว้จากการตรัสรู้ของพระองค์ที่ใต้ต้นศรีมหาโพธิ์ เมื่อ 2600 ปีที่แล้ว เราพบว่า ระยะเวลายาวนานที่ผ่านมาทำให้พุทธศาสนาที่เผยแผ่มาถึงประเทศไทย ได้เปลี่ยนแปลงไปจากคำสอนเริ่มแรกของพระพุทธองค์ และถึงแม้ว่าประเทศไทยจะได้รับการยกย่องให้เป็นศูนย์กลางพุทธศาสนาโลก แต่พุทธศานิกชนชาวไทยส่วนใหญ่ก็สัมผัสพุทธศาสนาในรูปของพิธีกรรม โดยไม่มีโอกาสได้สัมผัสและเรียนรู้คำสอนที่พบจากการตรัสรู้
ในท้ายที่สุดทีมข่าวของไทยพีบีเอส ได้พบข้อเสนอว่า พุทธศาสนาในประเทศไทย จำเป็นต้องได้รับการปฏิรูป เพื่อให้สถาบันต่างๆ ที่เกี่ยวข้องทำหน้าที่ทางธรรม เพื่อเป็นการสืบต่อหัวใจของพุทธศาสนาได้อย่างแท้จริง ทีมข่าวไทยพีบีเอส เริ่มต้นฉลองพุทธชยันตี ด้วยการตั้งคำถามว่าทำไมสังคมไทย ที่ขึ้นชื่อว่าเป็นสังคมพุทธ จึงเต็มไปด้วยปัญหาในสังคม และพบว่า วัดยังคงเป็นศูนย์รวมของชาวพุทธ แต่ละปีมีเงินทำบุญรวมกว่าหมื่นล้านบาท ขณะที่กิจกรรมภายในวัดเต็มไปด้วยพุทธพาณิชย์
ทีมข่าวไทยพีบีเอส เดินทางไปประเทศดินเดียเพื่อหาคำตอบว่า สิ่งที่พระสงฆ์ วัด และพุทธศาสนิกชนไทย กำลังทำอยู่ เป็นไปตามคำสอนของพระพุทธเจ้าหรือแตกต่างอย่างไร การเดินทางของเรา เริ่มต้นที่ลุมพินี สถานที่ประสูติของพระพุทธเจ้า บอกให้เราในยุคนี้รู้ว่าการเกิดขึ้นของคนคนหนึ่ง หมายถึงการเกิดขึ้นของศัยภาพความเป็นมนุษย์ที่จะทำความดี หากแสดงเจตจำนงค์ มีความตั้งมั่น และความเพียร
ใต้ต้นพระศรีมหาโพธิ์ ที่พุทธคยา กลายเป็นสถานที่ที่ถูกบันทึกและเล่าต่อมาว่า ความรู้ที่เรียกว่าโพธิญาณ เกิดขึ้นจากการตรัสรู้ที่นี่
"เข้าใจประเด็นการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า เพราะพระองค์ทรงเกิดพระโพธิญาณ ซึ่งพระโพธิญาณที่ว่านี้คือการรู้แจ้งด้วยความเป็นจริง ด้วยใจที่เบิกบาน ถามว่าทำไมเราถึงรู้แจ้งด้วยความเป็นจริง ด้วยใจที่เบิกบานได้ เพราะเราไม่ปล่อยให้พญามาร ให้ความโลภ ความโกรธ ความหลง เข้ามากำกับการรู้แจ้ง การรู้ความเป็นจริง" อาจารย์ประมวล เพ็งจันทร์
ท้ายที่สุด สถานที่ปรินิพพานของพระพุทธเจ้า ยังบอกถึงการเริ่มต้นของพุทธศาสนาในยุคหลังพุทธกาล มีสงฆ์สาวกจำนวนมากทำหน้าที่สืบต่อพระธรรม โดยมีอุบาสก อุบาสิกา เป็นผู้ร่วมแสดงเจตจำนงค์ในการเผยแผ่คำสอน ทั้งทางปริยัติ และปฏิบัติ
อาจารย์ประมวลตั้งใจนำทีมข่าวไทยพีบีเอส มายังสถานที่แสดงมหาสติปัฎฐานสูตรเป็นแห่งสุดท้าย ที่นี่ยืนยันว่า หัวใจสำคัญในคำสอนของพระพุทธเจ้า คือการปฏิบัติสมาธิวิปัสสนา ซึ่งเป็นการชำระจิตใจตัวเอง อันเป็นเหตุปัจจัยสำคัญของการอยู่ร่วมกันในสังคมใหญ่
สถานที่สำคัญทางพุทธศาสนา ณ จุดกำเนิดที่ประเทศอินเดีย ทำให้เห็นว่า ปัจจุบันพุทธศาสนาของไทยเปลี่ยนแปลงไปจากสิ่งที่พระพุทธเจ้าสอน ซึ่งนักวิชาการหลายคนให้ความเห็นว่าเป็นผลมาจากโครงสร้างอำนาจการปกครองสงฆ์ที่มีอำนาจรัฐเข้ามาทำหน้าที่บังคับเหนืออำนาจของพระธรรมวินัย
ทีมข่าวไทยพีบีเอส พบว่า มีความซับซ้อนของปัญหาเกินกว่าที่จะแก้ปัญหาด้วยวิธีการใดวิธีการหนึ่ง ในท้ายที่สุดมีข้อเสนอว่า พุทธศาสนาในสังคมไทยจำเป็นต้องปรับตัว ซึ่งสอดคล้องกันกับงานวิจัยเรื่อง “พุทธศาสนาไทย ในอนาคต” ที่พระไพศาล วิสาโล ใช้เวลาศึกษานาน 5 ปีเต็ม
งานวิจัยมีข้อเสนอว่า จำเป็นต้องมีการปรับตัวของพุทธศาสนา ทั้งการประยุกต์ใช้หลักธรรมที่สามารถอธิบายได้เข้ากับยุคสมัย ขยายขอบเขตความหมายของศีลธรรม ปรับเปลี่ยนโลกทัน์ของพุทธศานาให้ตอบโจทย์ของสังคม ไม่ใช่การใช้หลักธรรมเพื่อตอบสนองด้านจิตใจของปัจเจกเพียงลำพัง
นอกจากการเปลี่ยนแปลงด้วยการปรับตัวแล้ว พระไพศาล ยังได้กล่าวถึงการเปลี่ยนแปลงในระดับการปฏิรูป โดยในงานวิจัยยอมรับว่าการปฏิรูปยากที่จะเกิดขึ้นได้โดยคณะสงฆ์ หรือสถาบันกษัตริย์เหมือนอย่างที่เคยเกิดขึ้นมาในอดีต หากแต่ผู้ที่จะหาคำตอบให้กับอนาคตพุทธศาสนาในสังคมไทย คือพุทธบริษัททั้ง 4 เช่นเดียวกับที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสไว้ในครั้งพุทธกาล