แม่น้ำกก-สาย พบสารพิษปนเปื้อน ภาคประชาชน-วิชาการ จี้เร่งฟื้นหวั่นกระทบวิถีชีวิต

วันนี้ (11 เม.ย.68) ที่คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ได้จัดเสวนา “กก” วิกฤติ ชะตากรรมชุมชนท้องถิ่น มีภาควิชาการและภาคประชาชนเข้าร่วมแลกเปลี่ยน

แม่น้ำกกมีสารปนเปื้อน แม่น้ำกกอาจไม่เหมือนเดิม

อ.ชยันต์ วรรธนะภูติ ศูนย์ศึกษาชาติพันธุ์และการพัฒนา ม.เชียงใหม่ กล่าวถึงแม่น้ำกกสีของขุ่นข้นขึ้นนำไปสู่ข้อสงสัยว่ามีอะไรเกิดขึ้นบนต้นแม่น้ำ ซึ่งจากภาพถ่ายทางอากาศบริเวณต้นน้ำที่เคยมีป่าหนาแน่น ปัจจุบัน มีการถางป่าและทำลายป่า ทำเหมือนทองคำ บนต้นน้ำแม่กก ก่อนหน้านี้ก็เคยมีข่าวว่ามีการทำเหมือนทองคำแต่ก็ไม่มีข้อมูล เพราะต้นน้ำกกอยู่ในรัฐฉานเป็นพื้นกองกำลังกลุ่มชาติพันธ์ุ การจะเข้าไปเก็บข้อมูลถือว่าทำได้ยากต้นน้ำกก

ชยันต์ วรรธนะภูติ ศูนย์ศึกษาชาติพันธุ์และการพัฒนา ม.เชียงใหม่

การตรวจพบมีสารปนเปื้อน ต่อผู้ใช้น้ำอุปโภค-บริโภค ชาวบ้านได้รับผลกระทบวันนี้ข้อมูลต่างๆจะเชื่อมโยงประชาสังคมและนักวิชาการจังหวัดเชียงใหม่-เชียงราย สู่ทางออกแก้ปัญหาและเข้าใจมากขึ้น

แม่น้ำกก เป็นแม่น้ำระหว่างประเทศข้อมูลฝั่งเมียนมาทำได้ยาก

รัฐบาลกลางเมียนมาไม่สามารถควบคุมพื้นที่อำนาจของกลุ่มชาติพันธุ์ได้ ขอเรียกร้องในการหยุดสารพิษจากเหมืองทอง จึงทำได้ยาก

ถ้าไม่เริ่มต้นร่วมมือกันภาคประชาชนและรัฐน่าจะลำบากมากยิ่งขึ้น เตรียมตัวหาทางปัองกัน และยับยั่งผลกระทบที่อาจจะเกิดขึ้นจากการใช้แม่น้ำกก

ด้านพระมหานิคม มหาภิกขมโม วัดท่าตอน อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่ ได้อธิบายให้เห็นความสัมพันธ์ของคนต้นแม่น้ำกกในรัฐฉาน กับคนลุ่มน้ำกก ต.ท่าตอน ว่า ในพื้นที่ต้นน้ำกก ในรัฐฉาน มีเมืองอยู่ 3 บริเวณเมืองต้นน้ำกก ก่อนไหลเข้า สู่ แม่อาย จ.เชียงใหม่-เชียงราย

แม่น้ำกก รัฐฉานตอนใต้ มีต้นน้ำจากเมืองกก ไหลมาออกแม่น้ำโขง อ.เชียงแสน จ.เชียงราย มีความยาว 285 กม.

การเดินทางไปต้นแม่น้ำกกเดินทางจากรัฐฉาน-อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่มีชุมชนใหญ่ๆ 3 ชุมชน คือ “เมืองกก” เป็นเมืองเล็กๆ ที่มีไม่กี่หมู่บ้าน ความเจริญมีน้อย คมนาคมเข้าไปลำบาก ถ้าเดินทางจากเมืองท่าขี้เหล็ก ต้องผ่านเมืองพยาก -เมืองกก แต่ถ้าไปเส้นทางท่าตอน จะผ่านเมืองสาด-เมืองกก

พระมหานิคม มหาภิกขมโม วัดท่าตอน อ.แม่อาย จ.เชียงใหม่

เส้นทางจาก ต.ท่าตอนไปเมืองสาด เส้นทางเรือไม่สามารถไปถึง เพราะบริเวณเมืองสาดมีหน้าผาสูงชัน การสัญจรทั่วไปลำบาก

วิถีชีวิตชุมชนตอนนี้ ชาวบ้านเมืองกก ใกล้เป็นเหมืองร้างเพราะเป็นเป้าหมายทำเหมืองแร่ ต้องอพยพ และถูกยังคับขายไร้ ขายนา รับจ้างเป็นทหารว้า และอพยพหนีมาไทย หรือเมืองอื่นบ้าง

ปี 2565 เคยมีการประท้วงเหมืองแร่ เมื่อเริ่มมีการประท้วงชาวบ้านที่ประท้วงถูกอุ้มหาย และถูกทำร้ายร่างกาย ทาง ต.ท่าตอนทราบ ก็มีการประท้วง จึงทำให้เหมืองแร่ที่เมืองกกหยุดลง

“เมืองสาด” อีกเมืองถัดมาจากเมืองกก เป็นเมืองใหญ่ ระดับอำเภอ หลายหมู่บ้านมีวิถีชีวิตขึ้นอยู่การปกครองรัฐบาลพม่าและกลุ่มชาติพันธุ์ว้า แบ่งพื้นที่การปกครอง โดยในเมืองเป็นเขตพื้นที่ทหารเมียนมาปกครอง ส่วรพื้นที่รอบนอกเป็นทหารว้า เมื่อระบบการปกครองไม่เป็นประชาธิปไตย ชาวบ้านทำอะไรไม่ได้มาก

ชาวเมืองสาดเป็นชาวพุทธร้อยละ 90 การเข้าวัดจึงเปรียบเสมือนกิจกรรมเดียวที่อาจสร้างความสุข ขณะที่กิจกรรมทางการเมืองทำไม่ได้

เศรษฐกิจของเมืองสาดพื้นที่รอบนอก คือ การทำไร่ ทำนา ส่วนพื้นที่เขตเมืองจะทำอาชีพค้าขายเป็นส่วนใหญ่

หลังรัฐบาลทหารเมียนมาเข้ามาควบคุม พื้นที่รอบนอกเมืองสาด ถูกกดดันหลายอย่างแต่ในเมืองยังค้าขายได้ โดยเศรษฐกิจขึ้นอยู่การเมือง

“เมืองยอน” เป็นเมืองที่ติดกับ ต.ท่าตอน เป็นชุมชนเล็กๆ กว่าเมืองสาด มีประมาณ 4-5 หมู่บ้าน เมื่อก่อน 2500 เป็นที่ทำกินของชาวบ้านท่าตอนปัจจุบัน หลังจากนั้นมีปัญหาทางการปกครอง เมียนมาให้ทหารหลายกลุ่มมาอาศัย ทำให้ชาวบ้านต้องอพยพหนีมาอยู่ท่าตอนในปัจจุบัน

ปัจจุบันเมืองยอนใหม่ ถูกเรียกว่า “เปียงคำ” มีทหารว้า ควบคุม โดยมีกลุ่มชาติพันธุ์อื่นๆด้วย เช่น ไทยใหญ่

วัฒนธรรมคนสองฝั่งแม่น้ำกก แต่เมื่อทหารเมียนมาปกครอง ก็เริ่มให้กลุ่มทุนจีนเข้ามาทำเหมืองทอง และตัดต้นไม้ ปลูกยางพาราแทน “จีนแดง”มาสัมปทานทำเหมืองทอง

นอกจากนั้นยังมี ”กลุ่มจีนเทา“ยังสัมปทานบ่อนคาสิโน มีคอลเซ็นเตอร์ หลังทางการจีนปราบปรามไม่นานก็เกิดน้ำท่วมหนัก

ข้อมูลแลกเปลี่ยนในเวทีปัญหาเเม่น้ำกก และการทำเหมืองทอง เริ่มเกิดขึ้นในช่วง 2-3 ปี บริเวณ บ.เมืองฮุง เขตติดต่อระหว่างเมืองยอน กับเมืองสาด ผลจากการมีเหมือง ภาคประชาชนบริเวณ ต.ท่าตอนที่มาร่วมต่างกังวลในผลกระทบโดยเฉพาะสุขภาพ และการใช้ชีวิตที่ต้องพึ่งพาจากน้ำ โดยเฉพาะการประปา การเกษตรกรรม การท่องเที่ยว ฯลฯ

นาง ต. ได้เปิดเผยถึงความกังวลแม่น้ำกกสีขุ่นและปนสารหนู โดยเล่าย้อนไปในอดีตว่าตัวเองอยู่กับน้ำตั้งแต่เด็ก น้ำใส วิถีชีวิต หาปลา ก็เห็น ปลาว่ายขึ้นว่ายลงบางครั้งมีกระบอกไม้ไผ่ มีกุ้ง มีปลา มีหอย ตอนนี้แม่น้ำเปลี่ยนทิศ น้ำท่วมปีนี้ ไม่รู้ดิน หรือโคลนไหลมาเยอะแยะ เป็นไม้ซุงไหล เข้ามาในบ้าน ชาวบ้านคิดว่าน้ำคงจะใส แต่น้ำขุ่นเหมือนสีน้ำชา ตอนแรกไม่คิดอะไร เล่นน้ำกันอยู่ ทั้งเด็กและผู้ใหญ่เริ่มเป็นผื่นคัน ทุกวันนี้ชาวบ้านทำแพ ท่องเที่ยว กพ.-เม.ย. เป็นรายได้ชุมชน บางวันไม่ทีคนมาเที่ยวเลย

เมื่อไร่จะได้รับการแก้ไข ตอนนี้ยังไม่รู้เลย

นาย ป.ชาว ต.ท่าตอน กล่าวว่าชาวบ้านอยู่ใกล้น้ำกินไม่ได้ นอนไม่ค่อยหลับ หลังสุ่มตรวจแม่น้ำกกมีสารพิษปนเปื้อน

ตอนแรกใช้น้ำประปาหมู่บ้าน นำที่สูบไปผลิตเป็นน้ำจากแม่น้ำกก จึงตั่งคำถามไปยังหน่วยงานต่างๆว่าจะมีวิธีแก้ไขการปนเปื้อนระดับวงกว้างอย่างไร หรือน้ำบาดาลมีสารพิษหรือไม่ หรือเข้าสู่พืชผลทางการเกษตรหรือไม่ ทุกวันนี้ชาวบ้านกังวลไปหมด

ขณะที่ชาวบ้านที่มาจาก เมืองสาด รัฐฉานหลายคนบอกว่าต้นน้ำกกยังน้ำกกใส แต่มีเหมืองอยู่บริเวณเมืองยอน โดยมีกลุ่มทุนจีนเป็นคนออกทุน กลุ่มชาติพันธุ์ว้าเป็นคนคุ้ม ส่วนลูกจ้างเป็นคนพื้นที่ บนแม่น้ำกกตอนบนมีการทำเหมืองแร่ แต่ท้ายน้ำมีสารพิษปนเปื้อน หน่วยงานต่างๆจะแก้ไขอย่างไร นาย ป.กล่าว

ด้านพระมหานิคม ได้กล่าวเสริมไม่เพียงแต่สารพิษที่ปนเปื้อนแม่น้ำกก อีกสิ่งที่ต้องเฝ้าระวังคือ ปัญหาน้ำท่วมและดินโคลนถล่ม สาเหตุจากเปิดหน้าดินเหมืองแร่

พระมหานิคม กล่าวถึง ประสบการณ์แม่น้ำกกหลากท่วมปี 2513 มีน้ำมากพอสมควรซึ่งเท่าปี 2567 น้ำท่วมมิดหลังคาบ้าน ป

จะแตกต่างกันอดีต น้ำจะค่อยๆลด ไม่เหลือโคลน น้ำขึ้นค่อยๆขึ้นทีละคืบ แต่น้ำท่วมมาปีนี้ 67 มาทีเดียวน้ำไม่มาแรงก้องกังวลน่ากลัว และน้ำไม่ใช่น้ำโคลนแบบนี้

ด้าน อ.มาลี สิทธิเกรียงไกร อาจารย์ประจำศูนย์ศึกษาชาติพันธุ์และการพัฒนา ม.เชียงใหม่ ระบุว่าปัญหาการปนเปื้อนโลหะเป็นการปนเปื้อนข้ามพรมแดน เหมืองแร่หลายแห่งอาจไม่มีการควบคุมจากการแต่งแร่ เป็นที่มาของแม่น้ำกกปนเปื้อนสารหนูและตะกั่ว เกินค่ามาตรฐาน สิ่งที่ต้องเร่งทำคือหาใครบ้างรับสารพิษ พืชผัก มีการปนเปื้อนอย่างไรบ้าง น้ำไหลไปไหร มีสารอะไรบ้างตกค้างที่ไหน ซึ่งจะต้องหยุดกิจกรรมเหมืองแร่ เป็นเรื่องการเมือง ผลประโยชน์ ที่ทับซ้อนมาก จะต้องมาคุยกันว่าจะร่วมกันแก้ปัญหาและช่วยเหลือชาวบ้านและสังคมลุ่มน้ำกกอย่างไรให้เข้าใจสิทธิของตัวเอง สิทธิของแม่น้ำและชุมชน

ด้าน อ.ชยันต์ ได้กล่าวย้ำเสนอให้มหาวิทยาลัยเร่งคุยกับชาวบ้านทำความเข้าใจ และต้องเริ่มเก็บข้อมูล ที่สำคัญต้องหารือกันระหว่างจังหวัดเชียงราย-เชียงใหม่ ในภาคราชการ ภาคประชาคม หอการค้า และสมาคมการเกษตรต่างๆ ต้องรีบแก้ปัญหานี้เรียกร้องไปรัฐบาล กับทางการเมียนมาเพราะกระทบคนจำนวนมากทำในเชิงยุทธศาสตร์ ตั้งเครือข่ายลุ่มน้ำกก-สาย สะท้อนปัญหาแก้แม่น้ำปนเปื้อนสารพิษ.

รายงาน : โกวิทย์ บุญธรรม ผู้สื่อข่าวไทยพีบีเอส ศูนย์ข่าวภาคเหนือ