ยังคลุมเครือ! ปลารู้ล่วงหน้า "แผ่นดินไหว" เรื่องจริงหรือความเชื่อ ?

วันนี้ (29 มี.ค.2568) เหตุแผ่นดินไหวขนาด 8.2 ศูนย์กลางที่เมืองมัณฑะเลย์ ประเทศเมียนมา ที่ส่งผลให้ตึกในย่านจตุจักร กทม. พังถล่ม ไม่เพียงสร้างความตื่นตระหนกในหมู่ประชาชน แต่ยังจุดกระแสคำถามเก่าแก่ "สัตว์ใต้ทะเลอย่างปลาสามารถรับรู้ถึงแผ่นดินไหวล่วงหน้าได้หรือไม่ ?"

ความเชื่อนี้หยั่งรากลึกในหลายวัฒนธรรม เช่น ปลาออร์ฟิชในญี่ปุ่นที่ถูกขนานนามว่า "ผู้ส่งสารแห่งภัยพิบัติ" หรือปลาดุกในตำนานไทย-ญี่ปุ่นที่เชื่อว่าโยงกับการสั่นสะเทือนของพื้นโลก ข้อมูลล่าสุดจาก Conomin และ โพสต์เฟซบุ๊กของ  อ.ธรณ์ ธำรงนาวาสวัสดิ์ นักวิชาการด้านทะเลชื่อดังของไทย ได้เพิ่มน้ำหนักให้ประเด็นนี้ยิ่งน่าสนใจ

หลักฐานจากธรรมชาติ

การสังเกตพฤติกรรมสัตว์ก่อนภัยพิบัติมีบันทึกมานานทั่วโลก ตัวอย่างที่เห็นเด่นชัดคือ เหตุสึนามิในมหาสมุทรอินเดียเมื่อวันที่ 26 ธ.ค.2547 ซึ่งชาวบ้านในศรีลังกาและอินเดียรายงานว่า สัตว์น้ำ เช่น ปลา ปู และกุ้ง หนีออกจากชายฝั่งก่อนคลื่นยักษ์ซัดเข้าฝั่งราว 1-2 ชั่วโมง

ในญี่ปุ่น ก่อนแผ่นดินไหวโทโฮกุและสึนามิเมื่อวันที่ 11 มี.ค.2554 มีการพบปลาออร์ฟิช (Oarfish) เกยตื้นถึง 20 ตัวในช่วงหลายสัปดาห์ก่อนหน้า ปลาน้ำลึกที่มีลักษณะคล้ายงูยาวหลายเมตรนี้ถูกชาวญี่ปุ่นเรียกว่า "ริวกุโนะสึไก" หรือ "ผู้ส่งสารจากวังมังกร" และเชื่อว่าเป็นสัญญาณเตือนภัย

ดร.รูเพิร์ต เชลดเรก นักชีววิทยาชาวอังกฤษ อธิบายว่า ปลาอาจรับรู้ถึงคลื่นปฐมภูมิ (P-Wave) ซึ่งเป็นคลื่นแรกจากแผ่นดินไหวที่เคลื่อนที่เร็วกว่าคลื่นทุติยภูมิ (S-Wave) ที่มนุษย์รู้สึกได้ โดยปลามี "เส้นข้าง" เป็นอวัยวะพิเศษที่ไวต่อการสั่นสะเทือนในน้ำ ทำให้ตรวจจับความเปลี่ยนแปลงได้ก่อน

นอกจากนี้ อ.ธรณ์ ธำรงนาวาสวัสดิ์ ได้แชร์ประสบการณ์จากเพื่อนนักดำน้ำที่สิมิลันในช่วงแผ่นดินไหวครั้งนี้ว่า ปลาในแนวปะการังต่างพากันลงไปนอนนิ่งแนบพื้นทันทีที่เกิดการสั่นสะเทือน โดยเฉพาะฝูงปลาที่ปกติว่ายอยู่ในมวลน้ำตอนกลางวัน ซึ่งไม่เคยลงนอนพร้อมกันแบบนี้ แม้แต่ในตอนกลางคืนที่ปลานอนตามธรรมชาติ ก็มักแยกกันนอน ไม่รวมฝูงแน่นิ่งเช่นนี้

อ.ธรณ์ชี้ว่า ปลาน่าจะรับรู้แรงสั่นสะเทือนใต้น้ำได้ดี และการนอนแนบพื้นอาจเป็นสัญชาตญาณเพื่อป้องกันตัวจากกระแสน้ำปั่นป่วนหรือสึนามิที่อาจตามมา คล้ายกับมนุษย์ที่หมอบราบกับพื้นเมื่อหลบภัย

เฟซบุ๊ก : Thon Thamrongnawasawat

งานวิจัยที่ลึกซึ้งยิ่งขึ้น

นักวิทยาศาสตร์ทั่วโลกได้พยายามพิสูจน์ความสามารถนี้ทั้งในห้องทดลองและธรรมชาติ ดร.โมโตจิ อิเคยะ นักธรณีวิทยาชาวญี่ปุ่น ผู้เขียน Earthquakes and Animals : From Folk Legends to Science ได้ทดลองกับปลาดุกในตู้ควบคุม โดยการจำลองสนามไฟฟ้าที่เกิดจากการบีบอัดของชั้นหินก่อนแผ่นดินไหว ผลลัพธ์พบว่า ปลาดุกแสดงอาการกระวนกระวายและพยายามกระโดดออกจากตู้เมื่อสัมผัสถึงสนามไฟฟ้าที่ระดับต่ำมากที่มนุษย์ไม่สามารถรับรู้ได้ เขาคาดว่าปลาดุกไวต่อประจุไฟฟ้าในน้ำที่อาจเกิดจากรอยเลื่อนใต้ดิน ซึ่งอาจอธิบายพฤติกรรมที่ศูนย์วิจัยแผ่นดินไหวแห่งชาติรายงาน

ดร.ฟรีดแมนน์ ฟรอยด์ นักธรณีฟิสิกส์จาก NASA Ames Research Center เสนอทฤษฎี "Earthquake Lights" หรือการปลดปล่อยประจุไฟฟ้าจากหินก่อนแผ่นดินไหว เขาอธิบายว่า สัตว์น้ำที่มีอวัยวะรับสนามไฟฟ้า เช่น ปลาฉลามและปลากระเบน ซึ่งมี "Ampullae of Lorenzini" อาจตรวจจับการเปลี่ยนแปลงนี้ได้ดีกว่ามนุษย์

ดร.ราเชล แกรนต์ จาก Open University ศึกษากรณีกบที่อพยพก่อนแผ่นดินไหวที่ ลาควิลา อิตาลี ในปี 2552 เธอพบว่า การเปลี่ยนแปลงของไอออนในน้ำจากรอยเลื่อน อาจกระตุ้นให้สัตว์เคลื่อนย้าย และเชื่อว่าปลาน้ำลึกอาจมีปฏิกิริยาคล้ายกัน โดยเฉพาะเมื่อน้ำมีการปลดปล่อยก๊าซ เช่น มีเทน หรือซัลเฟอร์ไดออกไซด์ ออกมา

สอดคล้องกับที่ อ.ธรณ์ เสริมว่า พะยูนที่ถูกเฝ้าด้วยโดรนในช่วงแผ่นดินไหว ก็ตื่นตกใจและว่ายหนีจากน้ำตื้นไปยังที่ลึกตามหลักการหลบสึนามิ ซึ่งแสดงถึงความไวต่อการสั่นสะเทือนเช่นกัน

ข้อจำกัดและมุมมองวิทยาศาสตร์

ถึงแม้จะมีหลักฐานน่าสนใจ แต่ข้อมูลของ U.S. Geological Survey (USGS) เรื่อง "Can Animals Predict Earthquakes ?" บอกว่า ยังไม่มีข้อมูลที่สม่ำเสมอหรือการทดลองที่พิสูจน์ได้แน่ชัดว่าสัตว์สามารถ "ทำนาย" แผ่นดินไหวได้

การตอบสนองของปลาอาจเป็นปฏิกิริยาต่อสิ่งเร้าที่เกิดขึ้น เช่น คลื่น P-Wave หรือการเปลี่ยนแปลงของความดันน้ำและก๊าซ เช่นเดียวกับ National Geographic และ Scientific American สนับสนุนว่า แม้ปลาจะรับรู้สัญญาณบางอย่างได้ แต่ไม่ถึงขั้นเป็นเครื่องมือทำนายที่แม่นยำ Japan Meteorological Agency (JMA) บันทึกการพบปลาออร์ฟิชก่อนเหตุการณ์ใหญ่ แต่ไม่ยืนยันว่าเป็นการเตือนภัย

มาจนถึงตอนนี้ ยังไม่มีนักวิทยาศาสตร์คนใดหรือหน่วยงานใดการันตีได้ 100% ว่าสัตว์ใต้ทะเล เช่น ปลา สามารถทำนายการเกิดแผ่นดินไหวได้จริง พฤติกรรมของปลาออร์ฟิชที่เกยตื้น ปลาดุกที่กระวนกระวาย หรือปลานอนนิ่งที่สิมิลัน อาจเป็นเพียงการตอบสนองตามสัญชาตญาณต่อสิ่งเร้าที่มนุษย์ยังตรวจจับไม่ได้

แม้ข้อมูลและงานวิจัยทั่วโลกจะชี้ให้เห็นความน่าทึ่งของประสาทสัมผัสสัตว์ แต่จนกว่าจะมีหลักฐานที่ชัดเจน มนุษย์อาจต้องศึกษาและสังเกตพฤติกรรมของสัตว์เหล่านี้ให้มากขึ้น เพื่อหาความเชื่อมโยงที่อาจเป็นประโยชน์ในอนาคต

อย่างไรก็ตาม ในเมื่อยังไม่มีการยืนยัน การศึกษา เรียนรู้ ป้องกัน และเอาตัวรอดด้วยตัวเอง ยังคงเป็นอันดับ 1 ที่มนุษย์ต้องทำ ไม่ว่าจะเผชิญภัยพิบัติใดก็ตาม การพึ่งพาตัวเองด้วยถุงยังชีพ แผนอพยพ และความรู้พื้นฐาน จึงเป็นทางเลือกที่มั่นคงที่สุดในวันนี้

ที่มา : เฟซบุ๊ก Thon Thamrongnawasawat, Conomin ข้อมูลพฤติกรรมปลาดุกก่อนแผ่นดินไหว, U.S. Geological Survey, National Geographic, Japan Meteorological Agency (JMA), Scientific American

ติดตามสถานการณ์ #แผ่นดินไหว ได้ที่ ทาง www.thaipbs.or.th/Earthquake

อ่านข่าวอื่น :

29 ชม.เหตุอาคารถล่ม เสียชีวิตเพิ่ม 1 คน เร่งช่วยคนติดใต้ซาก

นายกสภาวิศวกร ย้ำต้องระมัดระวังรื้ออาคารถล่ม เหตุเสี่ยงกระทบผู้ติดค้าง